In 1913 deed de Noorse onderzoeker Sjelderupp-Ebbe een belangwekkende ontdekking. Hij was als kind al gefascineerd door zijn kleine toom kippen en hield zorgvuldig bij welke kip door wie werd gepikt. Uiteindelijk bleek uit deze aantekeningen dat er een pikorde bestaat – of zoals het later meer algemeen werd genoemd, een dominantiehiërarchie.
Intussen weten we dat dominantiehiërarchieën bij heel veel in groepen levende diersoorten bestaan en dat die soms belangrijke invloed kan hebben op het leven van dieren. Stress en reproductief succes, het kan allemaal afhangen van je plaats in de dominantiehiërarchie. Maar het komt bij het bepalen van zo een hiërarchie niet altijd alleen neer op zorgen dat je pikt en niet gepikt wordt, zoals bij de kippen van Sjelderup-Ebbe. Vooral bij apen en mensapen wordt de hiërarchie beïnvloed door een subtiel en complex netwerk van sociale relaties. Bovendien blijkt dat dominantie niet altijd even sterk uitgesproken is, zelfs bij diersoorten die nauw verwant zijn aan elkaar. We kunnen spreken van “despotische” soorten, waarbij dominantie sterk uitgesproken is, maar er zijn ook “egalitaire soorten” waarbij rangverschillen niet zo erg groot zijn en waar de invloed van dominantie wellicht ook minder sterk is. Tijdens mijn doctoraatsstudie naar mannelijke bonobo’s ontwikkelde ik, samen met Hilde Vervaecke en statisticus Han de Vries van de universiteit van Utrecht, een methode om de dominantiestijl gemakkelijker te kunnen beschrijven. Die methode werkt alvast voor bonobo’s – nu is de vraag of ze ook voor andere diersoorten bruikbaar is. Handig als je onderzoek doet in de dierentuinen van Antwerpen en Planckendael – want daar heb je natuurlijk “proefkonijnen” genoeg.
Jeroen Stevens
maandag 22 december 2008
zondag 21 december 2008
Inteelt bij bonobo's
Om te onderzoeken of inteelt bij bonobo’s vaak voorkomt en de gevolgen daarvan op grotere schaal te bestuderen, hebben wetenschappers van het CRC verleden jaar een gedetailleerde analyse uitgevoerd van het internationale stamboek. Daarbij werd een techniek gebruikt om op grond van DNA uit haarstalen en bloed vast te stellen wie de vaders van de jonggeboren bonobo’s waren. Op grond van het stamboekonderzoek en de DNA analyses werden er 17 gevallen van inteelt ontdekt bij 142 bonobo’s die sinds 1962 in dierentuinen geboren zijn. Dit had, zoals verwacht, nadelige gevolgen voor die dieren. Het bleek dat deze ingeteelde bonobo’s relatief minder vaak het eerste levensjaar overleefden in vergelijking met nakomelingen van niet verwante bonobo’s. Echter op de lange termijn loopt de overleving van de bonobopopulatie geen enkel gevaar als wij als coördinator van het programma onze taak naar behoren blijven uitvoeren.
Zjef Pereboom
Van Coillie, S, P Galbusera, A Roeder, W Schrempp, J Stevens, K Leus G. Reinartz and J. Pereboom. (2008) Molecular paternity determination in captive bonobos and the impact of inbreeding on infant mortality. Animal Conservation. 11 306–312 doi:10.1111/j.1469-1795.2008.00186.x
Vadertje ooievaar
Jill Shephard | Zjef Pereboom | CRC
woensdag 3 december 2008
Rooms with a view
De Iraanse kamer is in het bijzonder ingericht voor de huisvesting van reddings- en onderzoekscollecties van salamanders en andere amfibieën van Iran. De amfibieën van de Iraanse hoogvlakte worden sterk bedreigd door de klimaatverandering, welke vooral van invloed is op watersalamanders. In deze ruimte met speciale watertanks en filtersystemen verwachten we broedpopulaties in stand te kunnen houden en studies te doen ter verbetering van de voortplanting en de verzorging van deze dieren.
Grenzend aan de Iraanse kamer is de Afrikaanse kamer met wormsalamanders en andere amfibieën uit Centraal Afrika. Kameroen heeft de hoogste verscheidenheid (biodiversiteit) van amfibieën in Afrika, waaronder de ernstig bedreigde Lake Oku kikker. In de Afrikaanse kamer, zal de KMDA een kweekpopulatie van deze dieren huisvesten samen met broedpopulaties van andere ernstig bedreigde amfibieën uit Centraal Afrika. Door hun zeldzaamheid en onbekendheid vormen wormsalamanders een speciale groep binnen het KMDA reddingsprogramma. Zij bieden ons bovendien een unieke onderzoeksmogelijkheid. Nooit eerder werden hun gedrag en voortplanting uitvoerig bestudeerd. Samenwerking met Nederlandse en Vlaamse universiteiten biedt ons de mogelijkheid nog nooit onderzochte chemische stoffen uit hun huid te onderzoeken.
De speciaal gebouwde kamer voor de algemene collectie is hoofdzakelijk bedoeld om kikkers uit tropisch Amerika te huisvesten. In deze kamer met haar zeer hoge temperatuur en luchtvochtigheid houden we kleine onderzoeksgroepen en kweekpopulaties van bedreigde pijlgifkikkers en andere kleine kikkersoorten. Speciaal voor wetenschappelijk onderzoek naar de ontwikkeling van kikkervisjes is ook er een klein labo voorzien in deze kamer. Ter ondersteuning van de voortplanting bevat de kamer vier regentanks die worden gebruikt voor nabootsen van regenbuien voor het stimuleren van de voortplanting.
De vierde kamer zal worden gebruikt voor korte-termijn studies zoals de rol van ultraviolette straling op de ontwikkeling van kikkervisjes, of voor het verbeteren van de verzorging en voortplanting van amfibieën.
Met deze waaier van uiteenlopende en gespecialiseerde kamers heeft de KMDA de mogelijkheid te voorzien in een breed scala van belangrijke kweek- en reddingsprogramma's voor amfibieën, zowel op wetenschappelijk gebied als voor de actieve bescherming van amfibieën en hun natuurlijke leefomgeving.
Robert Browne | Zjef Pereboom | CRC
dinsdag 2 december 2008
Onderzoek en de KMDA
Wetenschappelijk onderzoek is een van de manieren voor de KMDA om bij te dragen aan conservatie. Voor die onderzoeksopdracht heeft de KMDA de beschikking over een eigen volledig toegerust onderzoekscentrum. Het Centre for Research and Conservation (CRC) bestaat uit een team van biologen, veeartsen, laboranten en studenten die zich bezig houden met wetenschappelijk onderzoek dat ten eerste kan helpen dieren op een verantwoorde manier te houden in dierentuinen, en ten tweede een bijdrage kan leveren aan het voortbestaan van een diersoort en hun natuurlijke leefmilieu.
Seks in de hoofdrol
De meest voor de hand liggende studieobjecten zijn natuurlijk diersoorten waar de KMDA al een boontje voor heeft, de dieren waar wij het kweekprogramma van beheren. Maar we werken ook met soorten waarin de KMDA een belangrijke rol speelt omdat we ofwel veel ervaring hebben met de kweek, of omdat we een groot deel van de totale populatie in huis hebben, of indien er een nood is aan onze specifieke expertise. Het meest vermaard zijn natuurlijk de bonobo’s van Planckendael. We onderzoeken daar onder andere hoe bonobo’s hun familieruzies oplossen en hoe zij zich met elkaar verzoenen nadien. Daarnaast wordt er momenteel hard gewerkt aan hoe bonobo’s hun “huishouden” organiseren en wat de rol van partnerkeuze is bij het voortplantingssucces van bonobo’s. Ondanks dat we al veel over bonobo’s geleerd hebben is het weten we nog steeds niet waarom sommige vrouwen een voorkeur voor een bepaald mannetje lijken te hebben. Dit zijn vragen die voor het kweekprogramma van bijzondere waarde zijn, en dit soort studies een voorbeeld voor andere kweekprogramma’s. Zo heeft het onderzoek naar het belang van partnerkeuze zich ook uitgebreid naar de monniksgieren. Het door de KMDA gecoördineerde kweekprogramma fungeert als bron voor herintroductieprojecten van monniksgieren in Frankrijk en Spanje, maar het huidige teleurstellende kweeksucces is een serieus gevaar voor het slagen van het volledige conservatieproject voor de soort. Uit ons onderzoek blijkt onder andere dat de tegenvallende kweekresultaten mogelijk veroorzaakt worden doordat wij niet weten hoe de dieren best te koppelen. Monnikgieren hebben immers een levenslange paarband, en nemen niet de eerste de beste als lief.
Stappen is soms een probleem
Binnen de KMDA wordt in de eerste plaats ook geprofiteerd van de beschikbaarheid van een unieke collectie dieren om experimentele gegevens aan te reiken in de discussies rond de evolutionaire oorsprong van het rechtop lopen bij onze verre voorouders. Ook hier spelen de bonobo’s en ook de gibbons een glansrol. De problemen die zij ondervinden bij het stappen kunnen ons inzicht verschaffen in onze eigen geschiedenis op twee benen. Daarnaast worden nieuwe technieken ontwikkeld en gebruikt die worden ingezet op bewegings-problematieken van meer praktische aard die specifiek zijn voor de zoo-wereld. Zo wordt gewerkt aan onderzoek naar de relatie tussen de aard van de bodem in een verblijf en hoef- en gewrichtsproblemen bij okapi’s. De onderzoeksmethoden die werden uitgewerkt voor deze studie, alsook de opgeleverde resultaten, zijn van grote waarde voor de huisvesting van hoefdieren in het algemeen.
DNA vul gaten in onze kennis
Het moderne DNA-labo biedt de KMDA een veelvoud aan praktische toepassingen en nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Omdat bijvoorbeeld voor sommige vogelsoorten het geslacht moeilijk of niet uitwendig is te onderscheiden, is de genetische geslachtsbepaling cruciaal voor de kweekprogramma’s van allerlei vogelsoorten. Deze bepalingen gebeuren nu routinematig in de labo’s van de KMDA met behulp van DNA analyses. Maar DNA onderzoek is om nog een andere wijze belangrijk. Eén van de belangrijkste doestellingen binnen de kweekprogramma’s is om per diersoort zo veel mogelijk genetische diversiteit te behouden Alleen dan kan een diersoort op een verantwoorde manier gekweekt of behouden worden. Enkele diersoorten hebben om die reden een bevoorrechte positie en hun eigen DNA onderzoeksprojecten.
In het verleden werden op verschillende momenten nakomelingen van wilde hertzwijnen of babiroessa’s uit Indonesische dierentuinen naar Europese dierentuinen verscheept. Omdat we niet weten hoeveel wilde hertzwijnen aan de basis liggen van de kweek, willen we het aantal stamvaders en stammoeders achterhalen met behulp van DNA analyse. Zolang we niet weten hoe nauw de hertzwijnen die nu in dierentuinen leven aan elkaar verwant zijn kunnen we de verdere kweek dus moeilijk sturen. Ook voor het goudkopleeuwaapje bestuderen we de familiale banden tussen de dieren die vroeger vanuit Brazilië ingevoerd werden. Waarschijnlijk waren dat familiegroepjes, bestaande uit vader, moeder en de kinderen, wat tot gevolg heeft dat we mogelijk minder genetische variatie in de huidige dierentuinpopulatie hebben dan gedacht.
Het genetisch karakteriseren van de drie vermoedelijke ondersoorten van de soldatenara (en mogelijke hybriden) zal toelaten de kweek van deze ara’s ‘raszuiver’ te houden. Ten laatste willen we de genetische diversiteit van de kweekpopulatie van Kaapse zeepaardjes verifiëren en opvolgen. Daarvoor vergelijken we stalen van onze kweek met natuurlijke stalen. De eerste resultaten wijzen op een genetisch verarmde Antwerpse populatie.Ook de brilberen worden onder de loep worden genomen binnen een gezamenlijk project met de Universiteit Bolivië, de Universiteit Antwerpen en het 'Andean Bear specialist team' van de wereld conservatie organisatie IUCN. In de Zuidelijke Andes worden meststalen verzameld ism lokale onderzoekers om aldus meer te weten te komen over de verspreiding en populatiestructuur van deze soort.
Daarnaast kunnen we stellen dat het wetenschappelijk onderzoek door onze veeartsen bijdraagt aan de fysieke en mentale gezondheid van al onze dieren. Dit heeft uiteraard ook positieve gevolgen voor de realisatie van de doelstellingen van diverse kweekprogramma’s. Anderzijds proberen we met onze expertise ook een bijdrage te leveren aan het behoud van bedreigde diersoorten in hun natuurlijke leefomgeving. Daartoe is de KMDA momenteel actief in natuurbeschermingsprojecten in Vlaanderen (Natuurreservaat “De Zegge”), Kameroen en Brazilië, waar CRC-wetenschappers actief veldonderzoek doen en een directe invulling geven aan de natuurbehoudsmissie van de KMDA.
Zjef Pereboom
Seks in de hoofdrol
De meest voor de hand liggende studieobjecten zijn natuurlijk diersoorten waar de KMDA al een boontje voor heeft, de dieren waar wij het kweekprogramma van beheren. Maar we werken ook met soorten waarin de KMDA een belangrijke rol speelt omdat we ofwel veel ervaring hebben met de kweek, of omdat we een groot deel van de totale populatie in huis hebben, of indien er een nood is aan onze specifieke expertise. Het meest vermaard zijn natuurlijk de bonobo’s van Planckendael. We onderzoeken daar onder andere hoe bonobo’s hun familieruzies oplossen en hoe zij zich met elkaar verzoenen nadien. Daarnaast wordt er momenteel hard gewerkt aan hoe bonobo’s hun “huishouden” organiseren en wat de rol van partnerkeuze is bij het voortplantingssucces van bonobo’s. Ondanks dat we al veel over bonobo’s geleerd hebben is het weten we nog steeds niet waarom sommige vrouwen een voorkeur voor een bepaald mannetje lijken te hebben. Dit zijn vragen die voor het kweekprogramma van bijzondere waarde zijn, en dit soort studies een voorbeeld voor andere kweekprogramma’s. Zo heeft het onderzoek naar het belang van partnerkeuze zich ook uitgebreid naar de monniksgieren. Het door de KMDA gecoördineerde kweekprogramma fungeert als bron voor herintroductieprojecten van monniksgieren in Frankrijk en Spanje, maar het huidige teleurstellende kweeksucces is een serieus gevaar voor het slagen van het volledige conservatieproject voor de soort. Uit ons onderzoek blijkt onder andere dat de tegenvallende kweekresultaten mogelijk veroorzaakt worden doordat wij niet weten hoe de dieren best te koppelen. Monnikgieren hebben immers een levenslange paarband, en nemen niet de eerste de beste als lief.
Stappen is soms een probleem
Binnen de KMDA wordt in de eerste plaats ook geprofiteerd van de beschikbaarheid van een unieke collectie dieren om experimentele gegevens aan te reiken in de discussies rond de evolutionaire oorsprong van het rechtop lopen bij onze verre voorouders. Ook hier spelen de bonobo’s en ook de gibbons een glansrol. De problemen die zij ondervinden bij het stappen kunnen ons inzicht verschaffen in onze eigen geschiedenis op twee benen. Daarnaast worden nieuwe technieken ontwikkeld en gebruikt die worden ingezet op bewegings-problematieken van meer praktische aard die specifiek zijn voor de zoo-wereld. Zo wordt gewerkt aan onderzoek naar de relatie tussen de aard van de bodem in een verblijf en hoef- en gewrichtsproblemen bij okapi’s. De onderzoeksmethoden die werden uitgewerkt voor deze studie, alsook de opgeleverde resultaten, zijn van grote waarde voor de huisvesting van hoefdieren in het algemeen.
DNA vul gaten in onze kennis
Het moderne DNA-labo biedt de KMDA een veelvoud aan praktische toepassingen en nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Omdat bijvoorbeeld voor sommige vogelsoorten het geslacht moeilijk of niet uitwendig is te onderscheiden, is de genetische geslachtsbepaling cruciaal voor de kweekprogramma’s van allerlei vogelsoorten. Deze bepalingen gebeuren nu routinematig in de labo’s van de KMDA met behulp van DNA analyses. Maar DNA onderzoek is om nog een andere wijze belangrijk. Eén van de belangrijkste doestellingen binnen de kweekprogramma’s is om per diersoort zo veel mogelijk genetische diversiteit te behouden Alleen dan kan een diersoort op een verantwoorde manier gekweekt of behouden worden. Enkele diersoorten hebben om die reden een bevoorrechte positie en hun eigen DNA onderzoeksprojecten.
In het verleden werden op verschillende momenten nakomelingen van wilde hertzwijnen of babiroessa’s uit Indonesische dierentuinen naar Europese dierentuinen verscheept. Omdat we niet weten hoeveel wilde hertzwijnen aan de basis liggen van de kweek, willen we het aantal stamvaders en stammoeders achterhalen met behulp van DNA analyse. Zolang we niet weten hoe nauw de hertzwijnen die nu in dierentuinen leven aan elkaar verwant zijn kunnen we de verdere kweek dus moeilijk sturen. Ook voor het goudkopleeuwaapje bestuderen we de familiale banden tussen de dieren die vroeger vanuit Brazilië ingevoerd werden. Waarschijnlijk waren dat familiegroepjes, bestaande uit vader, moeder en de kinderen, wat tot gevolg heeft dat we mogelijk minder genetische variatie in de huidige dierentuinpopulatie hebben dan gedacht.
Het genetisch karakteriseren van de drie vermoedelijke ondersoorten van de soldatenara (en mogelijke hybriden) zal toelaten de kweek van deze ara’s ‘raszuiver’ te houden. Ten laatste willen we de genetische diversiteit van de kweekpopulatie van Kaapse zeepaardjes verifiëren en opvolgen. Daarvoor vergelijken we stalen van onze kweek met natuurlijke stalen. De eerste resultaten wijzen op een genetisch verarmde Antwerpse populatie.Ook de brilberen worden onder de loep worden genomen binnen een gezamenlijk project met de Universiteit Bolivië, de Universiteit Antwerpen en het 'Andean Bear specialist team' van de wereld conservatie organisatie IUCN. In de Zuidelijke Andes worden meststalen verzameld ism lokale onderzoekers om aldus meer te weten te komen over de verspreiding en populatiestructuur van deze soort.
Daarnaast kunnen we stellen dat het wetenschappelijk onderzoek door onze veeartsen bijdraagt aan de fysieke en mentale gezondheid van al onze dieren. Dit heeft uiteraard ook positieve gevolgen voor de realisatie van de doelstellingen van diverse kweekprogramma’s. Anderzijds proberen we met onze expertise ook een bijdrage te leveren aan het behoud van bedreigde diersoorten in hun natuurlijke leefomgeving. Daartoe is de KMDA momenteel actief in natuurbeschermingsprojecten in Vlaanderen (Natuurreservaat “De Zegge”), Kameroen en Brazilië, waar CRC-wetenschappers actief veldonderzoek doen en een directe invulling geven aan de natuurbehoudsmissie van de KMDA.
Zjef Pereboom
Zin en onzin van kweekprogramma’s
Niet enkel voor bedreigde diersoorten
Het is belangrijk duidelijk te stellen dat niet elke diersoort in een dierentuin deel uitmaakt van een kweekprogramma. Kweekprogramma’s zijn er ook niet alleen voor bedreigde diersoorten, en niet elke bedreigde soort wordt per definitie beheerd binnen een kweekprogramma. Ook andere soorten die van groot belang zijn voor dierentuinen, bijvoorbeeld omwille van hun educatieve waarde, en die zonder intensief beheer dreigen te verdwijnen uit de dierentuincollecties kunnen in een kweekprogramma beheerd worden Een andere belangrijke reden is om te voorkomen dat we dezelfde fouten maken als in “de goede oude tijd”, of in dit geval eerder “de slechte oude tijd”. Toen werden heel wat dieren rechtstreeks betrokken uit de natuur of aangekocht bij handelaren of andere dierentuinen. Onnodig te stellen dat deze dierenhandel vandaag de dag om verschillende redenen onaanvaardbaar is. Voor moderne dierentuinen is onderlinge uitwisseling van dieren uit de kweekprogramma’s ‘zonder winstoogmerk’ de norm.
Europese samenwerking en uitwisseling
Uiteraard kan een individuele dierentuin niet zelf een kweekprogramma beginnen. Dierentuinen die samenwerken door dieren te kweken en onderling uit te wisselen, moeten in zekere mate de afzonderlijke collecties op elkaar afstemmen. Indien elke dierentuin andere soorten houdt, is uitwisseling immers nog steeds niet mogelijk. Die afstemming gebeurt in wat men noemt een “regionaal collectieplan”. Dierentuinorganisaties zoals EAZA (European Association of Zoos and Aquaria) spelen hierbij een uiterst belangrijke rol. Die regionale dierentuinorganisaties kan je in zekere zin beschouwen als een soort kwaliteitslabel. Dierentuinen die lid zijn van deze organisaties moeten aan bepaalde kwaliteitsnormen voldoen en verbinden zich ertoe bepaalde gedragscodes na te leven, bijvoorbeeld in verband met samenwerking voor het beheer van de collectie en de kweekprogramma’s.
Beheer van de collecties: ESBs en EEPs
Als onderdeel van een regionaal collectieplan wordt voor elke soort bepaald op welk niveau de populatie van deze soort het best wordt beheerd. Voor de dierentuinen binnen EAZA zijn dat bijvoorbeeld het European Studbook, ofwel het Europese stamboek (ESB), en het European Endangered species Programme (EEP). Voor het ESB wordt een stamboekhouder (een werknemer uit één van de EAZA instituten) aangesteld om van de soort in kwestie alle bekende gegevens te verzamelen van alle dieren, zowel de levende als al hun voorouders. Aan de hand van deze informatie kan een familiestamboom van de soort worden opgesteld, en worden beslissingen genomen voor het beheer van de soort. Deze gegevens worden op regelmatige basis aangevuld en gepubliceerd in een stamboek (zoals men dat ook heeft voor raspaarden, rashonden enz). De KMDA beheert het ESB van de Mexicaanse soldatenara (Ara militaris mexicana) en de Fischer’s toerako (Tauraco fischeri). We spreken van een internationaal stamboek waneer de stamboekhouder gegevens verzameld van alle dieren van één soort wereldwijd.In een EEP, wordt niet alleen een stamboekhouder maar ook een coördinator voor het kweekprogramma aangesteld. Voor de soort wordt dan niet alleen een stamboek bijgehouden, maar er worden ook op regelmatige basis aanbevelingen gedaan met betrekking tot welke individuen al dan niet mogen kweken en in welke combinaties, of naar welke dierentuinen dieren kunnen verhuizen. Vooral diersoorten die van bijzonder belang zijn en waarvoor het noodzakelijk is dat de populatie in een zo goed mogelijke conditie wordt gehouden, zoals bedreigde diersoorten, worden op dit niveau beheerd. De KMDA beheert het EEP van de Europese monniksgier (Aegypius monachus), en het EEP én het internationaal stamboek van de okapi (Okapia johnstoni), de bonobo (Pan paniscus), de Kongopauw (Afropavo congensis) en het goudkopleeuwaapje (Leontopithecus chrysomelas).
Herintroductie niet vanzelfsprekend
Een populair misverstand is dat elk kweekprogramma in het leven wordt geroepen om op relatief korte termijn de soort terug te kunnen uitzetten in de vrije natuur. Niets is minder waar. Het aantal diersoorten waarvoor een kweekprogramma wordt opgesteld met het specifieke doel om door herintroductie de aanwezigheid van die soort te proberen herstellen in een gebied waar ze is uitgestorven, is zelfs érg klein. Toch heeft de KMDA de eer het EEP te coördineren voor één van deze soorten. Vanuit Planckendeal beheren wij immers het kweekprogramma voor de Europese monniksgier. De jongen geboren binnen het EEP worden terug uitgezet in Frankrijk in samenwerking met de Black Vulture Conservation Foundation (BVCF) en La Ligue pour la Protection des Oiseaux (LPO). Voor het merendeel van de kweekprogramma’s is herintroductie echter geen doelstelling, onder meer omdat het zeer langdurige, complexe en kostbare projecten zijn met de nodige risico’s, en vaak weinig kans van slagen. Alleen met buitengewoon veel expertise, overleg, geestkracht en geduld heeft het zin een levensvatbare, vrij-levende populatie terug in de natuur tot stand te brengen.
Kristin Leus | Zjef Pereboom
De Zegge onder de loupe
De eerste voorlopige resultaten maken duidelijk dat het grondwater van groot van belang is voor de aanwezigheid van zeldzame plantensoorten. De meest bedreigde planten komen voornamelijk voor op die plaatsen waar het grondwaterpeil het hele jaar door hoog is. De resultaten maken vooral ook duidelijk dat er nog grote hiaten in onze kennis zijn. Om deze ten dele in te vullen is het meetnet begin dit jaar met enkele peilbuizen uitgebreid. Hierbij zijn twee diepe peilbuizen geplaatst zodat ook informatie wordt gekregen van het grondwater uit de diepere lagen. Verder is nu ook gestart met het onderzoek naar het oppervlaktewater dat langs en door De Zegge stroomt. Belangrijke factoren zoals kwaliteit van het water, de waterdiepte en de stroomsnelheid worden verscheidene malen per jaar gemeten.
Het verzamelen van deze gegevens is erg belangrijk voor het behoud van De Zegge. De resultaten tot nu toe tonen aan dat het grondwater dat in De Zegge aan de oppervlakte komt zeer arm is aan voedingsstoffen en dat is gunstig voor het voortbestaan van de zeldzame planten in het gebied. Het oppervlaktewater rond De Zegge blijkt echter grote hoeveelheden voedingsstoffen te bevatten, hetgeen weer negatieve gevolgen heeft voor de natuur. Deze nieuwe onderzoeken stellen ons dus in staat in de gaten te houden of het “vervuilde” oppervlaktewater het schone grondwater niet beïnvloedt of, erger nog, zelfs vervangt. Dit laatste is niet onrealistisch aangezien het lager gelegen landbouwgebied ten noorden van de Zegge het grondwater kan wegtrekken. Dit zou rampzalig zijn voor de aanwezige natuurwaarden in De Zegge. Het is dus een noodzaak om genomen kunnen worden en mogelijke negatieve invloeden op de bijzondere natuurwaarden tot een minimum kunnen beperken. Het verder uitgebreide meetnet kan ons daarbij uitstekend helpen.
Hans Backx | Steven Vansteenkiste
Monkey Quest in de ZOO
Vroeg begonnen, is half gewonnen, dacht Adinda Sannen, die enkele jaren geleden nog zelf haar doctoraat in de gedragsbiologie bij de bonobo’s in Planckendael afrondde. Inmiddels geeft zij les aan het Sint Gabriëlcollege in Mortsel, in de laatste jaren van de middelbare opleiding. Samen met haar collega Heidi Gerard, die ook gidst in Planckendael, spoorden ze hun leerlingen aan om een mini-project op poten te zetten rond het observeren van aapjes in de zoo, onder de naam “Monkey Quest”. We laten de leerlingen Evert Wouters, Sarah De Rademaeker en Annelies Jacobs zelf aan het woord over hun ervaringen:
“Apen in gevangenschap hebben een veilig en rustig leventje. Dat lijkt allemaal mooi en aardig, maar zo’n kleine omgeving kan snel voor verveling zorgen. Daar wilden wij iets aan doen. Het Project Zelfstandig Werk “Monkey Quest” gaf ons de mogelijkheid de dagelijkse sleur van de apen te doorbreken. Ons doel was gedragsverrijking te ontwerpen voor verschillende soorten aapjes (bv. het witoorpenseelaapje, de kuifbaviaan, de springtamarin, dwergzijdeaapje… ). Elk groepje koos een aapje en ging aan de slag. We leerden eerst meer over de soorten en over de observatie van het gedrag van dieren. Na eerst ervaring opgedaan te hebben door observatie van de kleuterklassen in ons college, zijn we naar de Zoo van Antwerpen getrokken. Daar aangekomen vergaapten we ons aan de speelse wijze waarop de beestjes elkaar de vlooien uit de vacht pulkten. We werden vriendelijk ontvangen door het “enrichment-team” van de Zoo, installeerden ons voor de kooi van onze aapjes, namen ons observatiepapier en grepen naar de balpen. Turven werd ons lust en leven.”
Er volgden nog 2 tripjes naar de Zoo en uiteindelijk mochten de leerlingen hun eigen gedragsverrijking ontwerpen. De voorstellen werden gekeurd door Zoo-medewerker Jeroen Stevens en vrijwilligster Ingrid De Decker, waarna uiteindelijk vier ontwerpen uitgewerkt werden in samenwerking met de enrichment vrijwilligers en de verzorgers. “Vol verwachtingen gingen we een laatste keer naar de Zoo. In de kooien van “onze” aapjes hingen de speeltjes en nu konden we eindelijk zien hoe ze erop reageerden. Voor enkelen van ons was de teleurstelling groot: sommige aapjes liet het koud, anderen stonden zelfs doodsangsten uit. Nochtans was het project verre van een fiasco. De kuifbavianen hebben veel plezier gehad aan hun speeltje, ook al was het meteen stuk, en ook bij de uilenkopmeerkatten en goudkopleeuwaapjes was het een succesverhaal.” Volgens de verzorgers was het zeer zeker ook een geslaagd project, aangezien de tijd om de speeltjes voor de apen te maken véél korter was dan de tijd die zij er zelf vaak aan besteden.
Jeroen Stevens
“Apen in gevangenschap hebben een veilig en rustig leventje. Dat lijkt allemaal mooi en aardig, maar zo’n kleine omgeving kan snel voor verveling zorgen. Daar wilden wij iets aan doen. Het Project Zelfstandig Werk “Monkey Quest” gaf ons de mogelijkheid de dagelijkse sleur van de apen te doorbreken. Ons doel was gedragsverrijking te ontwerpen voor verschillende soorten aapjes (bv. het witoorpenseelaapje, de kuifbaviaan, de springtamarin, dwergzijdeaapje… ). Elk groepje koos een aapje en ging aan de slag. We leerden eerst meer over de soorten en over de observatie van het gedrag van dieren. Na eerst ervaring opgedaan te hebben door observatie van de kleuterklassen in ons college, zijn we naar de Zoo van Antwerpen getrokken. Daar aangekomen vergaapten we ons aan de speelse wijze waarop de beestjes elkaar de vlooien uit de vacht pulkten. We werden vriendelijk ontvangen door het “enrichment-team” van de Zoo, installeerden ons voor de kooi van onze aapjes, namen ons observatiepapier en grepen naar de balpen. Turven werd ons lust en leven.”
Er volgden nog 2 tripjes naar de Zoo en uiteindelijk mochten de leerlingen hun eigen gedragsverrijking ontwerpen. De voorstellen werden gekeurd door Zoo-medewerker Jeroen Stevens en vrijwilligster Ingrid De Decker, waarna uiteindelijk vier ontwerpen uitgewerkt werden in samenwerking met de enrichment vrijwilligers en de verzorgers. “Vol verwachtingen gingen we een laatste keer naar de Zoo. In de kooien van “onze” aapjes hingen de speeltjes en nu konden we eindelijk zien hoe ze erop reageerden. Voor enkelen van ons was de teleurstelling groot: sommige aapjes liet het koud, anderen stonden zelfs doodsangsten uit. Nochtans was het project verre van een fiasco. De kuifbavianen hebben veel plezier gehad aan hun speeltje, ook al was het meteen stuk, en ook bij de uilenkopmeerkatten en goudkopleeuwaapjes was het een succesverhaal.” Volgens de verzorgers was het zeer zeker ook een geslaagd project, aangezien de tijd om de speeltjes voor de apen te maken véél korter was dan de tijd die zij er zelf vaak aan besteden.
Jeroen Stevens
dinsdag 25 november 2008
Mensapen met mieren
In Centraal Afrika delen westelijke laaglandgorilla’s en chimpansees vaak dezelfde gebieden en hebben nagenoeg hetzelfde dieet. Om niet in elkaars vaarwater te zitten eten ze verschillende planten op verschillende momenten. Hoewel insecten een klein deel van hun menu uitmaken lijkt er daar ook sprake te zijn van verschillende strategieën. Op 22 april verdedigde Isra Deblauwe van het CRC haar proefschrift op de Universiteit Antwerpen. Dit is de allereerste studie waarbij het insectendieet van gorilla’s en chimpansees werd vergeleken en waarbij rekening gehouden werd met zowel de voedingswaarde van mieren en termieten als met ecologische omstandigheden in het woud.
Uit de studie bleek dat chimpansees en gorilla’s vooral termieten en mieren eten met erg zichtbare nesten of hoge activiteit, maar niet die soorten welke in de grootste aantallen aanwezig zijn. Om het insectendieet van beide mensapen in detail te bestuderen verzamelde en onderzocht Isra en haar medewerkers grote hoeveelheden mest van chimpansees en gorilla’s in het regenwoud van Zuidoost Kameroen. Uit die mest bepaalde ze aan de hand van de achtergebleven huidskeletjes welke insectensoorten de apen aten. Het studiegebied bleek uitzonderlijk veel soorten termieten en mieren te hebben, waarschijnlijk veroorzaakt door de variatie in woudtypes in het studiegebied.
De studie toont onder andere duidelijk aan dat chimpansees andere termieten en mieren eten dan gorilla’s. Die verschillen komen niet alleen doordat chimpansees werktuigen gebruiken en gorilla’s niet, maar vooral door de verschillen in noden en in de voedingswaarde van de insecten. Chimpansees eten bijvoorbeeld voornamelijk termieten wanneer er minder vruchten beschikbaar zijn. Deze termieten blijken veel energie te leveren die chimpansees normaal uit de vruchten halen. Gorilla’s eten echter termieten het hele jaar door en ze lijken dat voornamelijk te doen omdat ze daarmee waardevolle extra voedingstoffen binnen krijgen.
Behalve de wetenschappelijke kennis over het voedingsgedrag en het eten van insecten door mensapen, kunnen de resultaten van deze studie gebruikt worden in natuurbescherming. Alleen al het resultaat dat er naast chimpansees en gorilla’s zo bijzonder veel insectensoorten (en waarschijnlijk ook andere diersoorten) voorkomen, maakt het al de moeite waard om dit stukje Afrika te beschermen. Meer specifiek voor de zoogemeenschap kunnen deze resultaten belangrijke informatie opleveren voor de dieten van mensapen in dierentuinen.
Isra Deblauwe | Zjef Pereboom | CRC
Deblauwe I., De Koninck W. (2007) Diversity and distribution of ground-dwelling ants in a lowland rainforest in southeast Cameroon. Insectes Sociaux 54: 334-342 doi: 10.1007/s00040-007-0951-8
Deblauwe I., Dekoninck W. (2007) Spatio-temporal patterns of the ground-dwelling ant assemblages in a lowland rainforest in southeast Cameroon. Insectes Sociaux 54: 343-350 doi: 10.1007/s00040-007-0952-7
Deblauwe I, Janssens GP (2008) New insights in insect prey choice by chimpanzees and gorillas in southeast Cameroon: the role of nutritional value. Am J Phys Anthropol.: 135(1):42-55.
Deblauwe, Isra, Luc Dibog, Alain D. Missoup, Jef Dupain, Linda Van Elsacker, Wouter Dekoninck, Dries Bonte and Frederik Hendrickx (2008) Spatial scales affecting termite diversity in lowland rainforest: a case study in southeast Cameroon. Afr. J. Ecol. 46: 5-18
Deblauwe Isra (2008). Temporal variation in insect-eating by chimpanzees and gorillas in southeast Cameroon: extension of niche differentiation. International Journal of Primatology 46: 5-18
Uit de studie bleek dat chimpansees en gorilla’s vooral termieten en mieren eten met erg zichtbare nesten of hoge activiteit, maar niet die soorten welke in de grootste aantallen aanwezig zijn. Om het insectendieet van beide mensapen in detail te bestuderen verzamelde en onderzocht Isra en haar medewerkers grote hoeveelheden mest van chimpansees en gorilla’s in het regenwoud van Zuidoost Kameroen. Uit die mest bepaalde ze aan de hand van de achtergebleven huidskeletjes welke insectensoorten de apen aten. Het studiegebied bleek uitzonderlijk veel soorten termieten en mieren te hebben, waarschijnlijk veroorzaakt door de variatie in woudtypes in het studiegebied.
De studie toont onder andere duidelijk aan dat chimpansees andere termieten en mieren eten dan gorilla’s. Die verschillen komen niet alleen doordat chimpansees werktuigen gebruiken en gorilla’s niet, maar vooral door de verschillen in noden en in de voedingswaarde van de insecten. Chimpansees eten bijvoorbeeld voornamelijk termieten wanneer er minder vruchten beschikbaar zijn. Deze termieten blijken veel energie te leveren die chimpansees normaal uit de vruchten halen. Gorilla’s eten echter termieten het hele jaar door en ze lijken dat voornamelijk te doen omdat ze daarmee waardevolle extra voedingstoffen binnen krijgen.
Behalve de wetenschappelijke kennis over het voedingsgedrag en het eten van insecten door mensapen, kunnen de resultaten van deze studie gebruikt worden in natuurbescherming. Alleen al het resultaat dat er naast chimpansees en gorilla’s zo bijzonder veel insectensoorten (en waarschijnlijk ook andere diersoorten) voorkomen, maakt het al de moeite waard om dit stukje Afrika te beschermen. Meer specifiek voor de zoogemeenschap kunnen deze resultaten belangrijke informatie opleveren voor de dieten van mensapen in dierentuinen.
Isra Deblauwe | Zjef Pereboom | CRC
Deblauwe I., De Koninck W. (2007) Diversity and distribution of ground-dwelling ants in a lowland rainforest in southeast Cameroon. Insectes Sociaux 54: 334-342 doi: 10.1007/s00040-007-0951-8
Deblauwe I., Dekoninck W. (2007) Spatio-temporal patterns of the ground-dwelling ant assemblages in a lowland rainforest in southeast Cameroon. Insectes Sociaux 54: 343-350 doi: 10.1007/s00040-007-0952-7
Deblauwe I, Janssens GP (2008) New insights in insect prey choice by chimpanzees and gorillas in southeast Cameroon: the role of nutritional value. Am J Phys Anthropol.: 135(1):42-55.
Deblauwe, Isra, Luc Dibog, Alain D. Missoup, Jef Dupain, Linda Van Elsacker, Wouter Dekoninck, Dries Bonte and Frederik Hendrickx (2008) Spatial scales affecting termite diversity in lowland rainforest: a case study in southeast Cameroon. Afr. J. Ecol. 46: 5-18
Deblauwe Isra (2008). Temporal variation in insect-eating by chimpanzees and gorillas in southeast Cameroon: extension of niche differentiation. International Journal of Primatology 46: 5-18
zaterdag 22 november 2008
Internationale belangstelling voor CRCers
In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt zitten wetenschappers niet enkel en alleen op kantoor of in de bibliotheek, maar zij zijn ook vaak op weg. Veel van de onderzoeksresultaten van ons CRC-team worden op nationale en internationale congressen voorgesteld aan collega-onderzoekers van over de hele wereld. Hierbij een kleine selectie van de conferenties waar KMDA wetenschappers dit jaar hun werk lieten zien.
In het voorjaar woonden Jeroen Stevens en de studente Jule Gottschlich de jubileumconferentie (het 10e jaar) bij van de Vereniging van Britse and Ierse zoo’s (BIAZA - British and Irish Association of Zoos and Aquariums). Hier werd onder meer het werk van de stagiaires van de Katholieke Hogeschool Sint Lieven voorgesteld aan andere studenten en wetenschappers die onderzoek doen in dierentuinen. Jule Gottschlich bracht er het zeer gewaardeerde verhaal over het monniksgierenonderzoek dat al sinds enkele jaren in Plankendael wordt uitgevoerd. De afvaardiging van Zoo Antwerpen heeft door haar al jarenlange actieve aanwezigheid als niet-Britse zoo op dit congres een ereplaatsje gekregen, en er werd zelfs - bij wijze van grap - voorgesteld om BIAZA om te dopen tot de British, Irish and ANTWERP Association of Zoos and Aquariums.
Het hoogtepunt van dit jaar was toch wel het EAZA congres dat dit jaar in onze eigen Zoo werd georganiseerd. Maar liefst 650 vertegenwoordigers van Europese dierentuinen en aquaria waren te gast in Antwerpen om te praten over samenwerking, collectieplanning, stamboeken en kweekprogramma’s, natuurbehoud en over wetenschappelijk onderzoek. Ook hier zetten de KMDA medewerkers weer hun beste beentje voor.
Het tweejaarlijkse congres van de International Primatological Society, had dit jaar dicht bij huis plaats. Edinburgh was in augustus hét trefpunt voor primatologen (onderzoekers van apen en mensapen) van de hele wereld. Ook het CRC was zeer goed vertegenwoordigd met sprekers van elk van de 4 onderzoeksdepartementen van de KMDA. Jeroen Stevens bracht een presentatie over zijn onderzoek naar de uitwisseling van vlooigedrag en het delen van voedsel bonobo’s. Hij beschreef dat net als bij chimpansees, ondergeschikte bonobo’s die hooggeplaatste dieren vlooien voorafgaand aan een voedering, een grotere kans hebben mee te mogen delen in het voedsel. Dit wordt gezien als een bewijs dat laaggeplaatste dieren toegang kunnen krijgen tot bv voedselbronnen door iets te doen voor de hooggeplaatste dieren. De in april van dit jaar kersvers gedoctoreerde Isra Deblauwe bracht in Edinburgh haar verhaal over het hoe en waarom van het eten van insecten door chimpansees en gorilla’s in het door de KMDA gerunde Projet Grand Singes in Kameroen. Denis Ndeloh, één van onze Kameroenese studenten, ontving een prijs voor zijn bevindingen in een onderzoek naar het belang van traditionele kennis voor conservatiedoeleinden. Hij stelde zich de vraag hoe kennis, verhalen en tradities over gorilla’s van de lokale bevolking en kan bijdragen aan de instandhouding van de bedreigde Cross River gorilla’s in Kameroen. Bruno Levecke presenteerde de eerste resultaten van een grootschalig DNA-onderzoek in samenwerking met de UGent en het Instituut voor Tropische Geneeskunde van Antwerpen (ITG). Hij onderzocht welke darmparasieten er voorkomen in apen en mensapen in Belgische en Nederlandse dierentuinen, en in hoeverre deze parasieten een mogelijk gevaar kunnen opleveren voor de gezondheid van verzorgers van de apen. In een speciaal door Kristiaan D’Aout en Evie Vereecke georganiseerd symposium werd de huidige stand van zaken en nieuwe inzichten besproken op het gebied van hoe primaten zich bewegen. Er werd geconcludeerd dat we veel meer onderzoek moeten doen in laboratoria, in dierentuinen én in de natuur om te kunnen begrijpen hoe apen in staat zijn om een zo gevarieerd repertoire in bewegingen te kunnen uitvoeren. Dit soort conferenties zijn bijzonder belangrijk voor de internationale contacten, en voor het opstarten van gezamenlijke projecten met andere dierentuinen en wetenschappelijke instituten. Bovendien vormen ze een ideale gelegenheid voor de KMDA om zich te profileren als gerenommeerd en gerespecteerd zoölogisch instituut. In december organiseert het CRC haar eigen onderzoekssymposium in de Zoo om zoogidsen, verzorgers, leden en andere belangstellenden in te lichten over de wetenschappelijke vorderingen van de KMDA.
Zjef Pereboom
In het voorjaar woonden Jeroen Stevens en de studente Jule Gottschlich de jubileumconferentie (het 10e jaar) bij van de Vereniging van Britse and Ierse zoo’s (BIAZA - British and Irish Association of Zoos and Aquariums). Hier werd onder meer het werk van de stagiaires van de Katholieke Hogeschool Sint Lieven voorgesteld aan andere studenten en wetenschappers die onderzoek doen in dierentuinen. Jule Gottschlich bracht er het zeer gewaardeerde verhaal over het monniksgierenonderzoek dat al sinds enkele jaren in Plankendael wordt uitgevoerd. De afvaardiging van Zoo Antwerpen heeft door haar al jarenlange actieve aanwezigheid als niet-Britse zoo op dit congres een ereplaatsje gekregen, en er werd zelfs - bij wijze van grap - voorgesteld om BIAZA om te dopen tot de British, Irish and ANTWERP Association of Zoos and Aquariums.
Het hoogtepunt van dit jaar was toch wel het EAZA congres dat dit jaar in onze eigen Zoo werd georganiseerd. Maar liefst 650 vertegenwoordigers van Europese dierentuinen en aquaria waren te gast in Antwerpen om te praten over samenwerking, collectieplanning, stamboeken en kweekprogramma’s, natuurbehoud en over wetenschappelijk onderzoek. Ook hier zetten de KMDA medewerkers weer hun beste beentje voor.
Het tweejaarlijkse congres van de International Primatological Society, had dit jaar dicht bij huis plaats. Edinburgh was in augustus hét trefpunt voor primatologen (onderzoekers van apen en mensapen) van de hele wereld. Ook het CRC was zeer goed vertegenwoordigd met sprekers van elk van de 4 onderzoeksdepartementen van de KMDA. Jeroen Stevens bracht een presentatie over zijn onderzoek naar de uitwisseling van vlooigedrag en het delen van voedsel bonobo’s. Hij beschreef dat net als bij chimpansees, ondergeschikte bonobo’s die hooggeplaatste dieren vlooien voorafgaand aan een voedering, een grotere kans hebben mee te mogen delen in het voedsel. Dit wordt gezien als een bewijs dat laaggeplaatste dieren toegang kunnen krijgen tot bv voedselbronnen door iets te doen voor de hooggeplaatste dieren. De in april van dit jaar kersvers gedoctoreerde Isra Deblauwe bracht in Edinburgh haar verhaal over het hoe en waarom van het eten van insecten door chimpansees en gorilla’s in het door de KMDA gerunde Projet Grand Singes in Kameroen. Denis Ndeloh, één van onze Kameroenese studenten, ontving een prijs voor zijn bevindingen in een onderzoek naar het belang van traditionele kennis voor conservatiedoeleinden. Hij stelde zich de vraag hoe kennis, verhalen en tradities over gorilla’s van de lokale bevolking en kan bijdragen aan de instandhouding van de bedreigde Cross River gorilla’s in Kameroen. Bruno Levecke presenteerde de eerste resultaten van een grootschalig DNA-onderzoek in samenwerking met de UGent en het Instituut voor Tropische Geneeskunde van Antwerpen (ITG). Hij onderzocht welke darmparasieten er voorkomen in apen en mensapen in Belgische en Nederlandse dierentuinen, en in hoeverre deze parasieten een mogelijk gevaar kunnen opleveren voor de gezondheid van verzorgers van de apen. In een speciaal door Kristiaan D’Aout en Evie Vereecke georganiseerd symposium werd de huidige stand van zaken en nieuwe inzichten besproken op het gebied van hoe primaten zich bewegen. Er werd geconcludeerd dat we veel meer onderzoek moeten doen in laboratoria, in dierentuinen én in de natuur om te kunnen begrijpen hoe apen in staat zijn om een zo gevarieerd repertoire in bewegingen te kunnen uitvoeren. Dit soort conferenties zijn bijzonder belangrijk voor de internationale contacten, en voor het opstarten van gezamenlijke projecten met andere dierentuinen en wetenschappelijke instituten. Bovendien vormen ze een ideale gelegenheid voor de KMDA om zich te profileren als gerenommeerd en gerespecteerd zoölogisch instituut. In december organiseert het CRC haar eigen onderzoekssymposium in de Zoo om zoogidsen, verzorgers, leden en andere belangstellenden in te lichten over de wetenschappelijke vorderingen van de KMDA.
Zjef Pereboom
vrijdag 21 november 2008
Strategie voor zoo-onderzoek
Wetenschappelijk onderzoek is één van de activiteiten waarmee de KMDA bijdraagt aan natuurbehoud en duurzaamheid. Onze onderzoeksstructuur en de huidige wetenschappelijke activiteiten worden gezien als een voorbeeld voor de dierentuingemeenschap. Een eerder dit jaar gepubliceerde onderzoeksstrategie voor dierentuinen is er op gericht om méér dierentuinen warm te maken voor het idee om zelf onderzoek te doen: Enerzijds met als doel op een wetenschappelijk verantwoorde manier de collecties te beheren (door bijvoorbeeld kweekprogramma’s te baseren op onderzoeksresultaten), anderzijds om door middel van onderzoek een bijdrage te leveren aan de bescherming van bedreigde dieren en hun natuurlijke omgeving.
Een toenemend aantal dierentuinen begint al voorzichtig met het verrichten van wetenschappelijk onderzoek in hun eigen dierenparken en in de natuur. Maar er zijn slechts enkele Europese dierentuinen die zoals de Zoo en Planckendael kunnen beschikken over een speciaal onderzoeksteam met een duidelijke strategie voor wetenschappelijk onderzoek én eigen onderzoeksprogramma's. Mogelijk komt daar snel verandering in met de onlangs verschenen “Research Strategy” van EAZA, de Europese vereniging van dierentuinen en aquaria. De boodschap in dit document is in grote lijnen dat dierentuinen respectabele wetenschappelijke instellingen kunnen zijn die met relatief eenvoudige middelen een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan natuurbehoud door middel van onderzoek. Eén van de belangrijkste overwegingen is dat de internationale zoogemeenschap wil proberen meer zoo’s te overtuigen van het nut en het potentieel van wetenschappelijk onderzoek in dierenparken en het belang daarvan voor de dieren in zoo’s én voor natuurbescherming.
Een meer op de praktijk gerichte doelstelling van de Research Strategy is om dierentuinen actief te helpen bij het opstarten en de verdere ontwikkeling van wetenschappelijk onderzoek in hun eigen tuin. Bovendien wil EAZA zo de samenwerking op wetenschappelijk vlak binnen de Europese zoogemeenschap, én met universiteiten en andere partners stimuleren. De medewerkers van ons eigen onderzoeksdepartement, het CRC, waren zeer nauw betrokken bij de ontwikkeling van deze onderzoeksstrategie, en zij zullen een centrale rol spelen bij de uitvoering van de strategie door advies en hulp te bieden aan andere dierentuinen waar nodig.
Zjef Pereboom
Een toenemend aantal dierentuinen begint al voorzichtig met het verrichten van wetenschappelijk onderzoek in hun eigen dierenparken en in de natuur. Maar er zijn slechts enkele Europese dierentuinen die zoals de Zoo en Planckendael kunnen beschikken over een speciaal onderzoeksteam met een duidelijke strategie voor wetenschappelijk onderzoek én eigen onderzoeksprogramma's. Mogelijk komt daar snel verandering in met de onlangs verschenen “Research Strategy” van EAZA, de Europese vereniging van dierentuinen en aquaria. De boodschap in dit document is in grote lijnen dat dierentuinen respectabele wetenschappelijke instellingen kunnen zijn die met relatief eenvoudige middelen een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan natuurbehoud door middel van onderzoek. Eén van de belangrijkste overwegingen is dat de internationale zoogemeenschap wil proberen meer zoo’s te overtuigen van het nut en het potentieel van wetenschappelijk onderzoek in dierenparken en het belang daarvan voor de dieren in zoo’s én voor natuurbescherming.
Een meer op de praktijk gerichte doelstelling van de Research Strategy is om dierentuinen actief te helpen bij het opstarten en de verdere ontwikkeling van wetenschappelijk onderzoek in hun eigen tuin. Bovendien wil EAZA zo de samenwerking op wetenschappelijk vlak binnen de Europese zoogemeenschap, én met universiteiten en andere partners stimuleren. De medewerkers van ons eigen onderzoeksdepartement, het CRC, waren zeer nauw betrokken bij de ontwikkeling van deze onderzoeksstrategie, en zij zullen een centrale rol spelen bij de uitvoering van de strategie door advies en hulp te bieden aan andere dierentuinen waar nodig.
Zjef Pereboom
Ethologie "waar je wat aan hebt"
Ethologisch onderzoek, ook bekend als gedragsonderzoek, is al jaren één van de specialismen van het Centre for Research and Conservation, het onderzoekscentrum van de KMDA. Een groeiende onderzoekstak binnen de ethologie is de toegepaste ethologie, waarbij specifiek onderzoek wordt gedaan naar manieren om een goede huisvesting en welzijn van dieren te garanderen. Met de opkomst van specifieke toegepaste opleidingen voor “dierenzorg” en “dierenmanagement” in Vlaamse Hogescholen kent ook dit toegepaste onderzoek bij ons een vlucht en belanden heel wat studenten in de zoo voor een stage. Het merendeel van de stagiaires volgt de richting agro- en biotechnologie, optie dierenzorg aan de Katholieke Hogeschool Sint Lieven uit Sint Niklaas De vlotte samenwerking met deze hogeschool is te danken aan Dr Hilde Vervaecke, die zelf haar doctoraat in Planckendael bij de bonobo’s uitvoerde. Nu kunnen haar studenten bij ons terecht voor hun stage.
Zo werkte Remco Goos rond de gedragsverrijking van de schuttersvissen in het aquarium. De verzorgers geven al jaren krekels aan deze vissen, die ze met een straaltje water naar beneden schieten. Remco onderzocht hoe lang de vissen actief waren met krekels schieten, en of er minder agressie was bij de vissen als ze krekels kregen. Dat bleek inderdaad zo te zijn: de vissen bleven tot 3 uur nadat de krekels werden gegeven actief schieten naar de insecten en agressie bleef beduidend lager.
Ook Dries Van Gijsel liet zich verleiden door koudbloedige dieren, in zijn geval de pijlgifkikkers. Verzorger Ben Van Dyck had gehoord dat deze in Amerika kikkertjes getraind werden om in een transportkist of op een weegschaal te huppen. Omdat verzorgers hen niet hoeven te vangen kunnen zo stress of huidbeschadigingen voorkomen worden. Aan Dries de opdracht om dit ook voor de Antwerpse kikkers te proberen. Met behulp van een klikker, die ook voor het trainen van honden en andere dieren wordt gebruikt, en kleine krekels op een stokje, slaagde Dries er uiteindelijk met veel moeite in om twee blauwe pijlgifkikkers te leren in een transportkist te doen springen.
Anya Thyssen liep stage bij de zeehonden en onderzocht of hun gedrag beïnvloed wordt door de aanwezigheid van (veel) bezoekers naast het bassin. Uit haar studie bleek dat de zeehonden vaker onder water zwemmen op dagen dat er meer bezoekers in de tuin zijn. Ook wanneer er meer dan 10 bezoekers langs hun bassin staan te kijken, steken de zeehonden vaker hun kop onder water.
Jolanda Somers werkte bij de kleine apen en stond stil bij de eetgewoonten van onze vier Celebesmakaken. Elk stukje voedsel werd zorgvuldig gewogen voor het aan de makaken gegeven werd, en na de maaltijd woog de stagiaire hoeveel er nog restte. Het dieet van de makaken in de zoo bleek goed overeen te stemmen met wat wordt aanbevolen. Alleen bleek dat elk dier een wel erg sterke voorkeur had voor bepaalde voedseltypes, zodat ze uiteindelijk toch niet altijd een gebalanceerd dieet binnenkrijgen.
Ellen Van Humbeeck wilde vooral weten hoe het zit met de paarbinding bij de twee kweekkoppels monniksgieren in Planckendael. Bovendien was er het vermoeden dat ook in de grote ‘dating’ volière iets moois bloeide tussen de gieren Darwin en Elena. Ellen volgde het wel en wee van de gieren: er was inderdaad sprake van een romance tussen Darwin en Elena. Chill werd nog steeds op de kop gezeten door zijn partner Wonder en achter de schermen flikflooiden Xyniks en Ysis rustig verder. Uiteindelijk legden zowel Chill en Wonder als Xynix en Ysis een ei, en groeiden dit jaar twee gierenkuikens goed op.
Tim Aerts en An Santamaria volgden gedurende drie maanden de groep chimpansees op in Antwerpen, nadat deze een extra buitenverblijf hadden gekregen. Zij bestudeerden de conflicten in de groep, maar noteerden ook waar de mensapen zich in het verblijf bevonden en wat ze zoal de hele dag uitspookten. Uit hun onderzoek bleek dat de conflicten tussen de chimpansees zich vooral voordeden wanneer de mensapen ’s ochtends binnen gehouden werden, terwijl hun twee grotere verblijven worden schoongemaakt. De chimpansees leken de toename in agressie te compenseren door meer met elkaar te spelen.
Nu alle stages zijn afgerond en de onderzoeksrapporten binnen zijn, kunnen curatoren en biologen zich buigen over de vraag hoe we de onderzoeksresultaten op een nuttige manier kunnen verwerken in het dagelijkse verzorging van de dieren in onze beide parken. Als we ons haasten, zijn we daar net op tijd mee klaar voor de nieuwe lading stagiaires weer binnenstroomt.
Jeroen Stevens
Zo werkte Remco Goos rond de gedragsverrijking van de schuttersvissen in het aquarium. De verzorgers geven al jaren krekels aan deze vissen, die ze met een straaltje water naar beneden schieten. Remco onderzocht hoe lang de vissen actief waren met krekels schieten, en of er minder agressie was bij de vissen als ze krekels kregen. Dat bleek inderdaad zo te zijn: de vissen bleven tot 3 uur nadat de krekels werden gegeven actief schieten naar de insecten en agressie bleef beduidend lager.
Ook Dries Van Gijsel liet zich verleiden door koudbloedige dieren, in zijn geval de pijlgifkikkers. Verzorger Ben Van Dyck had gehoord dat deze in Amerika kikkertjes getraind werden om in een transportkist of op een weegschaal te huppen. Omdat verzorgers hen niet hoeven te vangen kunnen zo stress of huidbeschadigingen voorkomen worden. Aan Dries de opdracht om dit ook voor de Antwerpse kikkers te proberen. Met behulp van een klikker, die ook voor het trainen van honden en andere dieren wordt gebruikt, en kleine krekels op een stokje, slaagde Dries er uiteindelijk met veel moeite in om twee blauwe pijlgifkikkers te leren in een transportkist te doen springen.
Anya Thyssen liep stage bij de zeehonden en onderzocht of hun gedrag beïnvloed wordt door de aanwezigheid van (veel) bezoekers naast het bassin. Uit haar studie bleek dat de zeehonden vaker onder water zwemmen op dagen dat er meer bezoekers in de tuin zijn. Ook wanneer er meer dan 10 bezoekers langs hun bassin staan te kijken, steken de zeehonden vaker hun kop onder water.
Jolanda Somers werkte bij de kleine apen en stond stil bij de eetgewoonten van onze vier Celebesmakaken. Elk stukje voedsel werd zorgvuldig gewogen voor het aan de makaken gegeven werd, en na de maaltijd woog de stagiaire hoeveel er nog restte. Het dieet van de makaken in de zoo bleek goed overeen te stemmen met wat wordt aanbevolen. Alleen bleek dat elk dier een wel erg sterke voorkeur had voor bepaalde voedseltypes, zodat ze uiteindelijk toch niet altijd een gebalanceerd dieet binnenkrijgen.
Ellen Van Humbeeck wilde vooral weten hoe het zit met de paarbinding bij de twee kweekkoppels monniksgieren in Planckendael. Bovendien was er het vermoeden dat ook in de grote ‘dating’ volière iets moois bloeide tussen de gieren Darwin en Elena. Ellen volgde het wel en wee van de gieren: er was inderdaad sprake van een romance tussen Darwin en Elena. Chill werd nog steeds op de kop gezeten door zijn partner Wonder en achter de schermen flikflooiden Xyniks en Ysis rustig verder. Uiteindelijk legden zowel Chill en Wonder als Xynix en Ysis een ei, en groeiden dit jaar twee gierenkuikens goed op.
Tim Aerts en An Santamaria volgden gedurende drie maanden de groep chimpansees op in Antwerpen, nadat deze een extra buitenverblijf hadden gekregen. Zij bestudeerden de conflicten in de groep, maar noteerden ook waar de mensapen zich in het verblijf bevonden en wat ze zoal de hele dag uitspookten. Uit hun onderzoek bleek dat de conflicten tussen de chimpansees zich vooral voordeden wanneer de mensapen ’s ochtends binnen gehouden werden, terwijl hun twee grotere verblijven worden schoongemaakt. De chimpansees leken de toename in agressie te compenseren door meer met elkaar te spelen.
Nu alle stages zijn afgerond en de onderzoeksrapporten binnen zijn, kunnen curatoren en biologen zich buigen over de vraag hoe we de onderzoeksresultaten op een nuttige manier kunnen verwerken in het dagelijkse verzorging van de dieren in onze beide parken. Als we ons haasten, zijn we daar net op tijd mee klaar voor de nieuwe lading stagiaires weer binnenstroomt.
Jeroen Stevens
dinsdag 21 oktober 2008
Ketsprijs weer succes
De prijs voor de Biologie “Jacques Kets”, genoemd naar Jacques Kets, de eerste directeur van de KMDA, werd voor het eerst uitgereikt in 1953 door KMDA. De doelstelling van de prijs was om bij jongeren de liefde voor de natuur en de studie van de biologie te stimuleren. Om ook de Waalse leerlingen te bereiken werd de prijs later in samenwerking met onze Waalse partner Parc Paradisio uitgereikt. Omdat de belangstelling voor deelname vanuit het secundair onderwijs jarenlang sterk verminderde reiken wij deze prijs vanaf 2006 uit aan universitaire licentiaats- of mastersstudenten die een wetenschappelijk werk insturen.
Als uiteindelijke winnaar van de Waalse universiteiten werd Francois Mayer van de Université Libre van Brussel gelauwerd voor zijn bijdrage over de effecten van plotselinge periodes van vorst op de aantasting van beukenbossen door spintkevers. De Vlaamse Tine Meekers van de Katholieke Universiteit Leuven werd als beste Vlaamse studente geselecteerd voor haar onderzoek naar de effecten van versnippering van het landschap op de voortplanting van zeldzame orchideeën in de vallei van de Viroin.
Zjef Pereboom
Op zaterdag 18 oktober werd de Ketsprijs voor de tweede keer in de vernieuwde formule uitgereikt, en het was weeral een groot succes. Op de dag van de prijsuitreiking die dit jaar in Parc Paradisio in Henegouwen plaats vond, werd een mini-symposium georganiseerd. Alle geselecteerde kandidaten kregen 10 minuten tijd hun thesis voor te stellen ten overstaan van een jury van Waalse en Vlaamse professoren. Meteen na elke presentatie was er 10 minuten gelegenheid vragen te stellen. De beoordeling was niet alleen gebaseerd op de presentatie en de beantwoording van de vragen, maar ook op de concrete vraagstelling en de experimentele uitvoering ervan, en het belang van het werk voor natuurbescherming enerzijds en toekomstperspectieven voor dit onderzoek anderzijds.
Als uiteindelijke winnaar van de Waalse universiteiten werd Francois Mayer van de Université Libre van Brussel gelauwerd voor zijn bijdrage over de effecten van plotselinge periodes van vorst op de aantasting van beukenbossen door spintkevers. De Vlaamse Tine Meekers van de Katholieke Universiteit Leuven werd als beste Vlaamse studente geselecteerd voor haar onderzoek naar de effecten van versnippering van het landschap op de voortplanting van zeldzame orchideeën in de vallei van de Viroin.
Zjef Pereboom
Abonneren op:
Posts (Atom)
Posts
